Home
» Thư viện văn xuôi
» Cuốn Tự điển bách khoa của ông Nguyễn Hữu Đang - Bài viết Nguyễn Anh Tuấn
Cuốn Tự điển bách khoa của ông Nguyễn Hữu Đang - Bài viết Nguyễn Anh Tuấn
Thứ Năm, 6 tháng 8, 2015
Thứ
bảy - 15/09/2012 20:39
Lục lọi
tủ băng tư liệu cá nhân cũ để tìm hình ảnh cho một phim tài liệu sắp thực hiện,
tôi chợt tìm thấy cuốn băng DVC đề ngoài: "Nguyễn Hữu Đang- 2004".
Gần 10 năm qua, kể từ khi quay xong tư liệu đó, lần đầu tiên bây giờ tôi mới
bật lên xem lại. Và những cảm xúc nghẹn ngào vẫn còn nguyên vẹn như buổi tối
ấy...
Tác giả: Đạo diễn điện ảnh Nguyễn Anh Tuấn
Bút danh khác Nguyễn Yên Thế
Địa chỉ: Phố Thái Hà, Hà Nội
ĐT: 0912174947
Email: anhtuan.daodien4@gmail.com
_____
CUỐN TỰ ĐIỂN BÁCH KHOA CỦA ÔNG NGUYỄN HỮU ĐANG
CUỐN TỰ ĐIỂN BÁCH KHOA CỦA ÔNG NGUYỄN HỮU ĐANG
Lục lọi tủ băng tư liệu cá nhân cũ để tìm hình ảnh cho một phim tài liệu sắp
thực hiện, tôi chợt tìm thấy cuốn băng DVC đề ngoài: "Nguyễn Hữu Đang-
2004". Gần 10 năm qua, kể từ khi quay xong tư liệu đó, lần đầu tiên bây
giờ tôi mới bật lên xem lại. Và những cảm xúc nghẹn ngào vẫn còn nguyên vẹn như
buổi tối ấy...
Qua một người bạn chung biết được địa chỉ của ông Nguyễn Hữu Đang và được ông
cho phép, tôi cùng nhà nghiên cứu sân khấu Nguyễn Văn Thành đến thăm ông tại
một khu tập thể cũ ở Nghĩa Đô - huyện Từ Liêm (nay là quận Cầu Giấy, Hà Nội).
Đó cũng là thời gian tôi bắt đầu thực hiện cái công việc đã ấp ủ từ lâu- tức là
đi tìm những nhà văn, nhà văn hóa nổi tiếng và đã cao tuổi để ghi lại tư liệu
hình ảnh, ghi xong rồi cứ dành để đó, đợi khi có điều kiện sẽ làm phim chân
dung... Thoạt tiên, ông Đang thấy đồ lề quay phim cồng kềnh đi theo các vị
khách thì có vẻ hơi khó chịu, và đề phòng. Chúng tôi đều biết rõ điều này: sau
thời kỳ quản thúc ở Thái Bình, được về sống tại ngoại ô Hà Nội, ông bị kiểm
soát như các thành viên cựu Nhân Văn, nhưng riêng ông thì không được phục hồi
quyền phát biểu tự do như một công dân, không được quyền trả lời phỏng vấn công
khai như những người khác. Điện thoại của ông thường chỉ nói được vài câu là đã
lại u u u u... Ông giơ chiếc máy nghe sờn tróc vỏ lên để cho chúng tôi biết ông
bị nặng tai, và cầm cây bút ra hiệu là sẽ bút đàm. Trước khi đến với ông, qua
một số tài liệu và được nghe kể lại không ít chuyện về ông, chúng tôi đã hằng
ngưỡng mộ, kính phục và biết ơn ông- một nhà cách mạng chân chính có tinh
thần độc lập, một người làm chính trị biết tôn trọng văn hoá như một sản phẩm
tinh thần đặc biệt và đòi hỏi phải có không gian tự do để nó được phát triển...
Khi chúng tôi đến, bên cạnh những bát đĩa bẩn của bữa ăn trước lẫn với cà-mèn
đựng xôi của bữa tối chưa ăn hết là mấy cuốn sách để trên bàn, chắc là ông đang
đọc dở, như: "Retour de l' U.R.S.S"(Trở về từ Liên Xô- A.Gide),
"Histoire de la bombe atomique" (Lịch sử bom nguyên tử- nhiều tác
giả), v.v. Ông đã bước sang tuổi 90, cơm nước phải nhờ đến một người cháu tới
giúp, song những hoạt động trí tuệ thì ai có thể thay thế được cho con người
vốn có tinh thần độc lập từ xưa- kể từ khi ông bị thực dân Pháp bắt tra tấn và
suýt đưa ra tòa lúc còn là vị thành niên?
Ngồi ở chiếc bàn vừa để ăn vừa để đọc sách của ông, nhìn quanh trên tường và
trên bàn có nhiều tấm ảnh chân dung chắc chắn là rất thân thiết với ông; và đập
ngay vào mắt là tấm ảnh lịch sử: Lễ đài Ba Đình 2-9-1945 được cho vào khung ảnh
cẩn thận kê ngay ngắn trên một chiếc vỏ hộp bánh. Cuộc đời có thể tước đoạt của
ông nhiều thứ song không thể tước đi quyền tự hào là người đã được chủ tịch Hồ
Chí Minh trao cho trọng trách tổ chức ngày lễ Độc Lập ở Ba Đình, và tới năm
1947, ông vẫn còn được coi là nhân vật quan trọng nhất nhì bên cạnh chủ tịch Hồ
Chí Minh... Đứng trước ông- một trong những anh hùng lỗi lạc của văn
hóa-giáo dục VN thời hiện đại, con người đã dám làm dám nói tất cả
những gì mà ông từng suy ngẫm và cho là đúng, chúng tôi thấy mình thật bé
nhỏ! Song tài bút chiến tựa huyền thoại của ông vốn dành cho một nền văn hóa
đúng nghĩa, cho một xã hội pháp trị - xã hội công dân, giờ đây chỉ để dùng để
bút đàm một cách vui vẻ với những kẻ vô danh tiểu tốt như chúng tôi!
Mái đầu húi cua bạc cháy tựa nương cằn miền núi sau trận cháy rừng giờ không
còn ngẩng cao kiêu hãnh mà hơi cúi gằm bởi năm tháng, nhưng cái vóc dáng cồng
kềnh và chắc chắn của ông vẫn cho thấy một nghị lực sống được nén lại, và đôi
lúc ánh mắt ông vô tình vẫn lóe lên những luồng ánh sáng trí tuệ khiến chúng
tôi như bị thôi miên. Nhìn ông, ai có thể tin rằng: sau mười lăm năm tù đầy, ở
tuổi 63, ông đã từng phải sống nhờ vào côn trùng và cóc- nhái- chuột- rắn trong
suốt hơn mười lăm năm vất vưởng bên lề xã hội ở một làng quê Thái Bình... Trải
qua quá nhiều nỗi đớn đau thử thách, và ở giai đoạn cuối cuộc đời vẫn phải lo
tránh cạm bẫy, ông phải tự giữ gìn và giữ cho cả người đang đối thoại với mình
mà bằng trực giác ông biết là lòng lành, song dường như ông vẫn không bị mất đi
sự sắc sảo pha chút hóm hỉnh... Khi chúng tôi viết hỏi ông: "Bác hiện đang
sống thế nào, thu nhập có đủ sống không?" Ông viết trả lời: "Chưa kể
trợ cấp được lĩnh của BAN QUẢN TRỊ TW ĐẢNG mỗi
tháng 600.000đ thì riêng lương hưu của tôi cũng đã
trên 1 triệu đồng" (Viết
hoa và gạch dưới trong nguyên văn). Hỏi: "Bác kể cho nghe vài chuyện về
ông Trần Thiếu Bảo nhé?" (Nguyên giám đốc nhà xuất bản Minh Đức, và ông
Đang đã từng giúp ông Bảo điều hành nhà xuất bản này, tổ chức in lại những sách
giá trị thời tiền chiến của Vũ Trọng Phụng, Khái Hưng, v.v.). Trả lời:
"Nếu Thiếu bảo còn sống đến bây giờ thì văn nghệ Việt Nam vui hơn- ông ta
biết bày trò và có khả năng." Khi chúng tôi mon men hỏi đến những vấn đề
"nhạy cảm"- như về "Văn Hóa" (mà ông Đang có thể nói là một
trong những "ông tổ" của nền văn hóa cách mạng- với loạt bài viết về
văn hóa trong năm 1945 đã xác định lập trường văn hoá và đường lối hoạt động
của Hội Văn Hoá Cứu Quốc, coi việc xây dựng văn hoá là xây dựng đời sống tinh
thần của con người, đi đôi với công cuộc đấu tranh chống áp bức, nô lệ); hay
động đến hai chữ "Nhân Văn" (mà vì hai chữ này ông đã bị giới lãnh
đạo văn nghệ miền Bắc thời đó trù dập và không ít nhà văn nhà thơ đã gọi ông là
"hắn", "y", bởi ông "đã trở thành một thứ lãnh tụ của
một bọn người cơ hội, có âm mưu chính trị..."- BNVGPTTADL) thì ông tìm
cách lảng xa, hoặc vờ lơ đễnh trả lời sang chuyện khác. Vì thế chúng tôi chuyển
hướng, cho ông đỡ mệt mỏi và sợ hãi, bằng những câu hỏi vô thưởng vô phạt, đại
loại: "Bác đánh giá về Lão Tử thế nào?", "Bác thích nhà văn nước
ngoài nào hơn cả", v.v. rồi chúng tôi cũng mau chóng tự thấy mình vô duyên
mà không hỏi gì thêm. Nhưng chính lúc đó thì ông lại chủ động. Ông không bút
đàm nữa, ông trút bỏ nỗi sợ cố hữu, cũng bởi ông thừa biết chúng tôi chỉ là
những kẻ khờ dại mà ông thấy tội nghiệp... Ông bảo: "Các cậu chờ
chút!" Ông bước vào giá sách góc nhà lục tìm cái gì đó. Ngay lúc ông vừa
quay đi, trước mắt chúng tôi là những mảng lưng hở qua chiếc áo bở tã đến thê
thảm! Bóng ông lúi húi bên giá sách cạnh tấm ảnh đen trắng Dostoievski chợt
nhòe đi. Bên dưới tấm ảnh văn hào Nga được nhiều thế hệ độc giả Việt yêu quý là
chiếc tủ lạnh cũ. Bất giác tôi đứng lên, bước tới chiếc tủ lạnh, tự động mở ra:
cả hai ngăn trên và dưới đều trống rỗng!... Chiếc bàn nhỏ kê sát giá sách để
chiếc điện thoại bàn lấm bụi, chiếc kính lúp, cái đèn pin, mấy cục pin con thỏ,
v.v. Ông Đang dường không chú ý tới việc tôi mở tủ lạnh và quan sát đồ dùng
sinh hoạt trong phòng ông, chắc bởi lúc đó ông muốn thông báo với chúng tôi
điều gì hệ trọng lắm qua một một cuốn sách lớn dày cộp đang ôm trên tay. Thì ra
là điều này: ông giở bìa cuốn từ điển Bách khoa "Le petit Larousse"
in năm 2000 ra, chỉ tay vào trang đầu tiên có chữ nắn nót của ông: "Mất từ
tr. 865 đến tr. 968" (gạch đậm
dưới). Rồi ông vội vã mở cuốn sách ra để chứng minh điều mình đã thông báo.
"Ai đã xé nó đi? Gần 100 trang đó gồm những mục gì hở bác?"- chúng
tôi nóng ruột hỏi. Ông ghé tai hỏi lại cho rõ rồi thở dài, lắc đầu nhẹ và ngơ
ngác như vẫn không tin nổi đó là sự thật giữa cái thời buổi thông tin toàn cầu,
giữa một xã hội Dân chủ... Ông khẽ trả lời: "Những người có trách nhiệm
kiểm soát trước khi chuyển nó đến cho người nhận, chứ còn ai vào đây nữa?! Còn
những mục gì ư? Chỉ là những thứ mà theo người ta, sẽ đầu độc một lão già vô
hại là tôi!"- Câu cuối ông nói ra vừa có gì diễu cợt lại vừa đượm nước
mắt... Một công trình văn hóa hoàn hảo, một trong những biểu tượng của trí tuệ
nhân loại bị phá hoại bởi những người quen thói bao cấp tư tưởng, quen hăng hái
săn sóc tâm hồn và tri thức cho người khác- kể cả với những người đương nhiên
là bậc thầy về văn hóa của họ! Thực là một tấn bi hài kịch không đáng có, vậy
mà đã nó diễn ra thường xuyên như thứ một tập quán ghê sợ!
Chúng tôi chia tay ông, kịp lưu giữ lại ấn tượng không thể phai nhạt về một cụ
già quen sống cô độc nhiều năm ròng, ít có khả năng tự phục vụ được mình trong
sinh hoạt đời thường, song cuộc sống tạm bợ về vật chất đã không tàn phá nổi
cấu trúc nhân cách - trí tuệ; ông tỏ ra khá minh mẫn, chưa mất khả năng hài
hước, và nhất là vẫn lao động trí óc một cách căng thẳng... Là “người hùng ngã
ngựa”, nhưng rõ ràng là ông vẫn luôn gắng vượt lên số phận để cho thấy sự hiện
hữu của mình trong thời đại dung dưỡng chủ nghĩa khủng bố thông tin và có nguy
cơ hủy diệt nhân tính này là cần thiết. Những ám ảnh văn hóa trong ông dường
không bị thời gian lẫn sự tệ bạc nhân thế bào mòn, mà nổi bật nhất của sự ám
ảnh đó bao giờ cũng là sự đòi hỏi nhức nhối phải phục hồi lại con người Tự do
và Kiêu hãnh hiện đang vắng bóng trong cái thế giới tràn ngập sự vô cảm kỹ
thuật và chủ nghĩa thực dụng cực đoan này!
Chúng tôi hy vọng và tin tưởng rằng: rồi sẽ tới ngày mà những bài viết tâm
huyết của ông sẽ được sưu tầm lại một cách đầy đủ, công trình lao động trí óc
quý giá của người từng đi trước xã hội hàng mấy chục năm đó sẽ được nghiên cứu
một cách kỹ lưỡng, hệ thống- kể cả gần trăm trang từ điển mang tên học giả
Pierre Larousse bị xé đi phản ánh những ưu tư trăn trở của ông Đang suốt hàng
chục năm ròng, chứa đựng những thao thức tìm tòi các giải pháp cứu vớt xã hội
của một trái tim ưu thời mẫn thế có tầm nhìn được sự hỗ trợ bằng nền tảng tri
thức nhiều thế kỷ!
Ba năm sau, khi chúng tôi bố trí được thời gian, hẹn hò với nhau định đến thăm
ông lần nữa thì được tin ông qua đời...
Giờ đây, nhớ tới ông, chúng tôi xin được mượn lại mấy lời đánh giá của người
khác đặng giúp lớp trẻ hiện tại hiểu thêm phần nào về một người trí thức đáng
kính mà cho tới nay vẫn còn nhiều bóng tối bí ẩn trong cuộc đời và sự nghiệp:
- Bách khoa toàn thư mở Wikipedia:
"Nguyễn Hữu Đang là một người cương trực, thẳng thắn, một nhà hoạt động
chính trị, văn hoá khá nổi tiếng và là một nhân cách lớn. Mặc dù bị oan khuất
gần 30 năm, nhưng ông vẫn tự cho mình là người cộng sản chân chính. Trong những
tác phẩm của ông, người ta không thấy sự oán giận mà chỉ thấy sự khoan dung,
nhân hậu, lòng tin vào tương lai của đất nước, dân tộc...So với các đồng chí
cùng thời thì ông là người đi trước thời đại."
- Điếu
văn cụ Nguyễn Hữu Đang (do
ông Quang Quý, đại diện Bộ Giáo dục và Đào tạo đọc lúc 11 giờ 30 ngày 10/2/2007
tại tang lễ ông Nguyễn Hữu Đang):
"Gần 30 năm hoạt động cách mạng, cụ Nguyễn Hữu Đang là một nhà hoạt động
văn hóa giàu nhiệt huyết, có công đóng góp cho phong trào truyền bá Quốc ngữ và
sự nghiệp phổ cập giáo dục cho nhân dân, cụ là một nhà báo sắc sảo, một người
có tài vận động tuyên truyền có ảnh hưởng sâu sắc trong giới trí thức và các
tầng lớp trên ở thành thị. Là người am hiểu sâu sắc Tây học và Nho học, nhưng
cụ luôn đề cao văn hóa dân tộc, đề cao thuần phong mỹ tục và thực hiện đời sống
mới.
Là một trong những cán bộ chủ chốt của Hội truyền bá Quốc ngữ, Nguyễn Hữu Đang
là người phấn đấu không mệt mỏi chống giặc dốt, chống lại chính sách ngu dân
của thực dân Pháp, tạo điều kiện cho quần chúng tiếp thu ảnh hưởng của cách
mạng. Truyền bá Quốc ngữ cũng là truyền bá tinh thần dân tộc, ý chí tự cường,
lòng yêu nước và truyền thống bất khuất của dân tộc. Trong những ngày đầu độc
lập, cụ Nguyễn Hữu Đang có nhiều hoạt động bảo vệ và ủng hộ chính quyền cách
mạng còn non trẻ. Trong kháng chiến chống Pháp, với cương vị Trưởng ban Thanh
tra Bình dân Học vụ, không quản khó khăn, nguy hiểm cụ đã đến nhiều địa phương
ở miền Bắc để vực dậy phong trào. Trong cuộc sống hàng ngày, cụ là người giản
dị, cần kiệm, liêm khiết, dồn hết tâm sức cho công việc. Lúc đau yếu cụ được
Nhà nước chăm sóc, cứu chữa tận tình, nhưng vì tuổi cao, bệnh trọng, cụ đã vĩnh
biệt chúng ta lúc 6 giờ 41 phút ngày 8-2-2007 hưởng thọ 94 tuổi.
Cụ Nguyễn Hữu Đang mất đi là một mất mát
không gì bù đắp được của gia đình, dòng tộc, là sự tổn thất cho giới văn hóa
Việt Nam. Nhưng những gì cụ đã cống hiến cho dân cho nước sẽ còn lại trong lòng
những người đang sống."
- Lời cảm ơn của gia đình (Tại tang lễ ông Nguyễn Hữu
Đang):
"Cụ
Nguyễn Hữu Đang, thân nhân ruột thịt của chúng tôi có một cuộc sống không được
bình thường như mọi người: Không vợ con. Không gia đình. Mọi hoạt động, mọi tâm
nguyện đều hướng về phục vụ nhân dân, phục vụ xã hội cho đến cuối đời. Không
một đòi hỏi cá nhân ích kỷ."
Hà Nội,
đầu tháng 9-2012
(Đạo diễn Điện ảnh)
----
* Ảnh chụp lại từ băng quay tư liệu
----
©
Tác giả giữ bản quyền.
Cập nhật lại ngày 06.8.2015
Cập
nhật theo nguyên bản của tác giả gởi từ Hà Nội ngày 15/09/2012
Xin
Vui Lòng Ghi Rõ nguồn VanDanViet Khi Trích Đăng
Lại.
_______________________________________________
Bài liên quan
Comments[ 0 ]
Đăng nhận xét